”Δεν μπορείς να μάθεις στα παιδιά να συμπεριφέρονται καλύτερα κάνοντάς τα να νιώθουν χειρότερα. Όταν τα παιδιά νιώθουν καλύτερα, συμπεριφέρονται καλύτερα!” – Pam Leo

Η οργή και ο θυμός αποτελούν μερικές από τις πιο συνηθισμένες αντιδράσεις της παιδικής ηλικίας. Μέχρι ποιο σημείο, όμως, είναι φυσιολογική και ανεκτή η εκδήλωση αντιδραστικής ή επιθετικής συμπεριφοράς από την πλευρά των παιδιών; Σε ποιες περιπτώσεις πρέπει να αρχίσουμε να ανησυχούμε; Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε ώστε να ξεπεραστεί μια τέτοια κατάσταση;

Πιο ειδικά, με τον όρο «επιθετικότητα» αναφερόμαστε σε όλες εκείνες τις μορφές συμπεριφοράς, οι οποίες έχουν ως στόχο την πρόκληση ζημιών και τραυματισμών είτε προς το ίδιο το άτομο που ενεργεί, είτε προς αντικείμενα που υπάρχουν στο χώρο, είτε ακόμη, προς πρόσωπα του περιβάλλοντός του. Η παιδική επιθετικότητα είναι ένα θέμα που τα τελευταία χρόνια αυξάνεται με αλματώδεις ρυθμούς και με διάφορες μορφές. Οι γονείς αλλά και οι εκπαιδευτικοί έρχονται πολύ συχνά αντιμέτωποι με τέτοιου είδους ζητήματα, τα οποία εγείρουν ανησυχίες και προβληματισμούς.  Για ποιο λόγο, όμως, τα παιδιά εμφανίζουν ξεσπάσματα οργής και θυμού;

Για το συγκεκριμένο θέμα έχουν διατυπωθεί οι εξής απόψεις:

Α) η επιθετικότητα αποτελεί βιολογικό φαινόμενο και λειτουργεί ως κληρονομημένο ένστικτο. Σύμφωνα με τους υποστηρικτές αυτής της άποψης η επιθετικότητα είναι μια έμφυτη ορμή που υπάρχει σε κάθε άνθρωπο από τη στιγμή που γεννιέται ως αυθύπαρκτη ιδιότητα της φύσης του.

Β) η επιθετικότητα είναι επίκτητη, δηλαδή είναι αποτέλεσμα επίδρασης εξωτερικών παραγόντων και μίμησης προτύπων.

Συχνά, γίνεται λόγος για την επιρροή που ασκεί η τηλεόραση στην εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς. Υπάρχει πλήθος ερευνών, οι οποίες καταδεικνύουν το ρόλο που παίζει η  παρακολούθηση βίαιων τηλεοπτικών σκηνών στην ενίσχυση της επιθετικότητας, αφού το παιδί συνηθίζει στις εικόνες βίας, άρα σταδιακά απευαισθητοποιείται, και ταυτόχρονα αναπτύσσεται ο φόβος του για τον κόσμο που τον περιβάλλει.

Παράγοντες που συμβάλλουν στην έκφραση επιθετικής συμπεριφοράς:

Υπάρχουν αρκετοί παράγοντες που θα μπορούσαν δυνητικά να προκαλέσουν την εκδήλωση επιθετικής ή αντιδραστικής συμπεριφοράς και μερικοί ακολουθούν παρακάτω:

• Οι γονείς που συχνά παραμελούν τα παιδιά τους, για διάφορους λόγους, δημιουργούν μια κατάσταση ανασφάλειας στο παιδί, η οποία μπορεί να πυροδοτήσει αρνητικές συμπεριφορές που έχουν ως στόχο την εξασφάλιση αγάπης και προσοχής από τους γονείς.

• Πολλές φορές, οι γονείς προσπαθώντας να παρακινήσουν τα παιδιά τους ώστε να βελτιωθούν σε κάποιον τομέα (σχολική απόδοση, συμπεριφορά, αθλητικά επιτεύγματα κ.ά.), τα συγκρίνουν με άλλα παιδιά – ακόμη και με τα αδέρφια τους – με αποτέλεσμα να τα ωθούν στον ανταγωνισμό, προκαλώντας τους ταυτόχρονα συναισθήματα απόρριψης. Κάτι τέτοιο πολύ πιθανόν να προκαλέσει τις αρνητικές αντιδράσεις των παιδιών, που ενδεχομένως να καταλήξουν και σε άσκηση βίας.
• Γονείς που χρησιμοποιούν μεθόδους βίας για να επιβληθούν στα παιδιά τους ή για να αντιμετωπίσουν τη βία των παιδιών τους, δυστυχώς τα ενθαρρύνουν να συνεχίσουν να συμπεριφέρονται επιθετικά προς τον εαυτό τους ή προς τους άλλους. Μην ξεχνάμε πως τα παιδιά αρκετά συχνά μιμούνται τους γονείς ή γενικά τους μεγαλύτερους, αφού λειτουργούν ως πρότυπα και αυθεντίες.
• Στον αντίποδα βρίσκονται γονείς που είναι υπερβολικά χαλαροί, κάτι που μπορεί να προκαλέσει στα παιδιά συναισθήματα άγχους, ανασφάλειας και έντονης σύγχυσης. Στην προσπάθειά τους να εξωτερικεύσουν αυτά που νιώθουν, οδηγούνται συχνά σε βίαιες και επιθετικές ενέργειες,
• Οι συνεχείς απαγορεύσεις από το σχολικό αλλά και το οικογενειακό περιβάλλον οδηγούν στην ανάπτυξη συναισθημάτων θυμού και απογοήτευσης, τα οποία διαμορφώνουν τις κατάλληλες συνθήκες εκδήλωσης βίαιης συμπεριφοράς.
• Το υπερκινητικό σύνδρομο (ελλειμματική προσοχή – υπερκινητικότητα) είναι αίτιο παθολογικό και πολύ συχνά οδηγεί τα παιδιά στην εκδήλωση επιθετικότητας. Οι συναισθηματικές διαταραχές, σύνδρομα όπως ο αυτισμός, αποτελούν πηγές εμφάνισης θυμού και βίαιων αντιδράσεων, για την αντιμετώπιση των οποίων είναι ίσως προτιμότερο να παρέμβει κάποιος ειδικός.

Μορφές επιθετικής συμπεριφοράς:

Οι βασικότερες μορφές της επιθετικότητας είναι οι παρακάτω:

Αισχρολογίες και προσβολές: Είναι εκδηλώσεις λεκτικής επιθετικότητας, οι οποίες αν έχουν μικρή διάρκεια και δεν εμπεριέχουν το συναίσθημα του μίσους, δεν χρειάζεται να προκαλέσουν την έντονη ανησυχία μας.

Εκρήξεις οργής: Σε αυτήν την περίπτωση τα παιδιά φωνάζουν, τσιρίζουν, χτυπάνε τα πόδια τους στο πάτωμα, βρίζουν. Ακόμη κι αν φαίνεται περίεργο, η παραπάνω συμπεριφορά δεν ορίζεται ως σοβαρή παθολογική περίπτωση.

Συναισθήματα μίσους και εχθρική επιθετικότητα: Εδώ εμπεριέχεται το στοιχείο της εκδίκησης για κάτι που συνέβη και ουσιαστικά αποτελεί την κύρια διαφορά ανάμεσα στην απλή επιθετική συμπεριφορά και στην προβληματική.

Παρανοϊκή εχθρότητα: Κυριαρχούν οι παρανοϊκές τάσεις και το παιδί χρησιμοποιώντας την προβολή σε πολύ μεγάλο βαθμό, πιστεύει πως οι άλλοι είναι εχθρικοί απέναντί του.

Ειρωνεία και αδιαφορία: Αποτελεί μια περισσότερο παθητική παρά ενεργητική μορφή επιθετικότητας. Το παιδί σε αυτήν την περίπτωση μπορεί να κάνει πως δεν ακούει όταν κάποιος του μιλάει,  να αρχίσει να κυλιέται ξαφνικά στο πάτωμα εν ώρα μαθήματος κλπ.

Συντελεστική επιθετικότητα: Γίνεται προσπάθεια διεκδίκησης κάποιου αντικειμένου ή εξασφάλισης κάποιου δικαιώματος.

Παρά το γεγονός πως ακόμη και τα αρνητικά συναισθήματα, όπως η οργή και ο θυμός, είναι τόσο φυσιολογικό να τα νιώθουμε – και οι ενήλικες και τα παιδιά –  όσο και τα θετικά, δεν πρέπει να παραμείνουμε αδρανείς στην περίπτωση που μία επιθετική συμπεριφορά. από τη μεριά του παιδιού, διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα, οι ενέργειές του εμπεριέχουν συναισθήματα μίσους και εκδίκησης σε μεγάλο βαθμό και αδυνατεί να ελέγξει τον εαυτό του και να σταματήσει να προκαλεί πόνο στους άλλους αδιαφορώντας για τις συνέπειες.

Τρόποι αντιμετώπισης επιθετικότητας του παιδιού:

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους μπορούμε να διαχειριστούμε την επιθετικότητα ενός παιδιού και σίγουρα κάθε περίπτωση και κατάσταση είναι διαφορετική. Ωστόσο, παρακάτω παρατίθενται μερικές προτάσεις που μπορούν να βοηθήσουν γονείς, εκπαιδευτικούς αλλά και οποιονδήποτε απασχολεί το συγκεκριμένο ζήτημα παιδικής συμπεριφοράς:

• Θα ήταν προτιμότερο να αποφεύγεται η βία ως αντίδραση στη βία των παιδιών.
• Μόλις αντιληφθούμε την επιθετική συμπεριφορά του παιδιού, αντιδρούμε αμέσως! Δεν αφήνουμε, για παράδειγμα, να χτυπήσει το μικρότερο αδερφάκι του πολλές φορές μέχρι να του πούμε να σταματήσει. Επεμβαίνουμε κατευθείαν και το απομακρύνουμε ώστε να ηρεμήσει και να μπορέσει να μας εξηγήσει τους λόγους της πράξης του.
• Πρέπει να παραμένουμε συνεπείς στις αποφάσεις μας! Όταν υποσχόμαστε σε ένα παιδί ότι μετά τη μελέτη των μαθημάτων του θα πάμε βόλτα κάπου έξω, οφείλουμε να το κάνουμε. Ομοίως, όταν το παιδί κάνει κάτι που δεν πρέπει και ορίσουμε ως συνέπεια της πράξης του την αφαίρεση κάποιου δικαιώματος, όπως για παράδειγμα το να μη δει τηλεόραση, πρέπει οπωσδήποτε να τηρηθεί από τη μεριά μας.
• Σχετικά με τους γονείς, κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό να τηρούν την ίδια στάση απέναντι σε οποιοδήποτε θέμα συμπεριφοράς που ίσως προκύψει, διαφορετικά το παιδί δυσκολεύεται να κατανοήσει το λάθος που έκανε και επέρχεται σύγχυση που φέρει τα αντίθετα αποτελέσματα από τα επιδιωκόμενα.
• Ο,τιδήποτε κι αν έχει κάνει το παιδί πρέπει να θυμόμαστε πως δεν το τιμωρούμε με υπερβολική αυστηρότητα και δεν χαρακτηρίζουμε το ίδιο ως οντότητα αλλά ψέγουμε τη συγκεκριμένη πράξη του.
• Όταν η επιθετική συμπεριφορά του παιδιού εκδηλώνεται καθημερινά και δημιουργεί πρόβλημα στις σχέσεις του με το υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο, τότε ίσως οι γονείς θα πρέπει να ζητήσουν βοήθεια από ειδικό ψυχικής υγείας.

• Η απουσία ορίων, κυρίως, από τους γονείς, δημιουργεί τις προϋποθέσεις για ανάπτυξη της επιθετικής συμπεριφοράς των παιδιών αφού εκείνα νιώθουν μπερδεμένα και αδύναμα στο να ελέγξουν τον εαυτό τους, κάνοντάς τα να λειτουργούν παρορμητικά. Πρέπει να θυμόμαστε πάντα πως δε διορθώνεται τίποτα δίχως συνέπειες και όρια!

Έχει μεγάλη σημασία να διδάξουμε στο παιδί από νωρίς πως ακόμη κι αν θεωρεί πως αδικείται από κάποιο άλλο άτομο ή κάποιος του συμπεριφέρεται με τρόπο που δεν του αρέσει, η ανταπόδοση με βία, λεκτική ή φυσική, δεν είναι αποδεκτή και εντείνει το υπάρχον πρόβλημα πολύ περισσότερο. Και να θυμάστε! Η επιθετικότητα, η οργή ή ο θυμός είναι συναισθήματα που υπάρχουν μέσα σε κάθε παιδί αλλά η καλοσύνη και η αγάπη υπάρχουν μέσα του σε ακόμη μεγαλύτερο βαθμό, αρκεί να φροντίζουμε να του δίνουμε συχνότερα την ευκαιρία να τα εκφράσει!

Παιδαγωγός – “Κοινωνία, εκπαίδευση και παιδαγωγική” MSc – Εκπαιδευτικό προσωπικό των ΚΔΑΠ ”Μεγαλώνουμε Μαζί”