Σχολικός εκφοβισμός, bullying, θύμα και θύτης, θύτες και θύματα. Έννοιες και καταστάσεις οι οποίες εισέβαλλαν ξαφνικά στη ζωή μας τα τελευταία χρόνια… ή μήπως ήταν γεγονότα και συμβάντα που προϋπήρχαν, και απλά στα νεότερα χρόνια εξέλαβαν την προσοχή της εκπαιδευτικής και επιστημονικής κοινότητας;
Είναι γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες έχουν πραγματοποιηθεί εκτενέστερες μελέτες σε παγκόσμιο επίπεδο εντός και εκτός των σχολικών μονάδων. Παρόλα αυτά ο εκφοβισμός και η θυματοποίηση των μαθητριών και των μαθητών στις σχολικές μονάδες αποτελεί σχετικά μια νέα περιοχή έρευνας, η οποία μεταβάλλεται μέρα με την ημέρα και ώρα με την ώρα. Ολοένα και περισσότερα στοιχεία προκύπτουν από την ανάρμοστη συμπεριφορά βίας, που λαμβάνει χώρα μέσα στα σχολεία.
Ιστορικά το φαινόμενο μελετήθηκε για πρώτη φορά στην Νορβηγία το έτος 1978,μετά από την αυτοκτονία τριών θυμάτων, από τον πρωτεργάτη στην ανάλυση του φαινομένου καθηγητή ψυχολογίας Dan Olweus, ο οποίος ήταν σουηδικής καταγωγής. Μετά από εισήγηση του καθηγητή και με αφορμή τις αυτοκτονίες, ο εκφοβισμός αναγνωρίστηκε και επίσημα ως ένα μείζονος σημασίας κοινωνικό ζήτημα, ενώ εννέα χρόνια αργότερα το 1989, ο γνωστός σε όλους μας, πλέον όρος «bullying» εμφανίζεται ολοένα και περισσότερο στα διεθνή επιστημονικά forum.
Σε αυτό το σημείο χρήσιμο θα ήταν να ορίσουμε την έννοια του σχολικού εκφοβισμού έτσι ώστε να μπορέσουμε στη συνέχεια να μελετήσουμε αιτίες και συνέπειες του φαινομένου.
Συνοπτικά και περιεκτικά ο σχολικός εκφοβισμός, σύμφωνα με την εγχώρια βιβλιογραφία, η οποία είναι σαφώς επηρεασμένη από τη διεθνή, είναι:
- Μια επαναλαμβανόμενη και συστηματική πράξη, η οποία μάλιστα περιέχει την βία σε όλες τις εκφάνσεις της.
- Μια πέρα ως πέρα συνειδητή επιθυμία από το θύτη, που θέλει να πληγώσει και να καταπιέσει κάποιον για κάτι.
- Μια συνεχής συμπεριφορά επιβολής κυριαρχίας.
Επιπρόσθετα χρήσιμο είναι να γίνει μια σημαντική και άκρως απαραίτητη διάκριση ανάμεσα σε σχολικό εκφοβισμό και μια εκάστοτε επιθετική συμπεριφορά.
Κύρια και ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στον σχολικό εκφοβισμό και την επιθετική συμπεριφορά είναι ότι στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού παρατηρείται μια διαρκής,σχεδιασμένη και επαναλαμβανόμενη στοχοποίηση ενός ατόμου από συγκεκριμένο άτομο ή ομάδα ατόμων για συγκεκριμένους λόγους. Αντίθετα η επιθετική συμπεριφορά έχει να κάνει με το αυθόρμητο της αντίδρασης και όχι με επιδιωκόμενο αποτέλεσμα χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι η επιθετική συμπεριφορά κάτω από κάποιες συνθήκες μπορεί να αποτελέσει εκφοβισμό.
Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία που έχουμε στα χέρια μας και μελετώντας κλινικές έρευνες και αναλύσεις μπορούμε να αναφέρουμε κάποιες από τις κυριότερες αιτίες ύπαρξης του φαινομένου αυτού.Οι αιτίες αυτές αφορούν σφαιρικά το φαινόμενο είτε από την πλευρά του θύματος είτε του θύτη:
– Γονεϊκή αδιαφορία: Η παραμέληση των παιδιών από τους γονείς τους αποτελεί μια πολύ βασική αιτία εκφοβισμού, αφού τα παραμελημένα παιδιά προσπαθούν μέσω της βίας να αντιδράσουν στη παραμέληση, που βιώνουν.
– Ο ρατσισμός: Ο ρατσισμός είναι η βασική αιτία, κατά πολλούς μάλιστα βρίσκεται στη κορωνίδα των αιτιών. Ο ρατσισμός πυροδοτεί την βίαιη και επιθετική συμπεριφορά των «υποτιθέμενων ισχυρών στους υποτιθέμενους ανίσχυρους».
– Μίμηση τηλεοπτικών προτύπων: Πολλά παιδιά μιμούνται τα τηλεοπτικά πρότυπα, με αποτέλεσμα τις εικονικές συμπεριφορές των τηλεοπτικών ηρώων, να τις υιοθετούν και να τις μεταφέρουν στο σχολείο.
– Μίμηση γονέων: Πολλά παιδιά εκτός από τα να μιμούνται τα διάφορα τηλεοπτικά πρότυπα ή τηλεοπτικούς ήρωες, μιμούνται τις όποιες παραβατικές συμπεριφορές των γονέων τους.
– Ψυχολογικοί παράγοντες: Πολλά παιδιά και έφηβοι φέρουν στις σχολικές μονάδες μια ηττοπαθή και παθητική ψυχολογία με αποτέλεσμα να γίνονται θύματα του σχολικού εκφοβισμού. Αντιστοίχως ψυχολογικοί παράγοντες άλλου τύπου είναι και αυτοί που «οπλίζουν» το χέρι του θύτη.
Ποια όμως είναι χαρακτηριστικά γνωρίσματα της προσωπικότητας ενός θύματος και ποια αυτά του θύτη; Ας ονοματίσουμε επιγραμματικά μερικά από αυτά με βάση σχετικές έρευνες που έχουμε στα χέρια μας.
ΜΑΘΗΤΕΣ – ΘΥΤΕΣ:
– Έντονη προσωπικότητα
– Αποδεκτή προσωπικότητα λόγω φόβου
– Ρατσιστές
– Χειριστικοί
– Έλλειψη ενσυναίσθησης
– Ισχυρή σωματική και συναισθηματική δύναμη
– Επιθετικότητα
– Υψηλή αυτοπεποίθηση
– Επιδίωξη επιβεβαίωσης του εγώ
ΜΑΘΗΤΕΣ – ΘΥΜΑΤΑ:
– Ανασφάλεια
– Ευαισθησία
– Εσωστρέφεια
– Αδυναμία άμυνας
– Αδυναμία επίθεσης
– Αδυναμία λόγου και αντιλόγου
– Άτομα με διαφορετικότητα
– Έλλειψη δυναμικότητας
– Παθητική συμπεριφορά
– Αγχώδη άτομα
– Χαμηλή αυτοεκτίμηση
– Μοναχικά άτομα
Βλέποντας τα κύρια γνωρίσματα της προσωπικότητας των δυο κατηγοριών μπορούμε να κατανοήσουμε και εν μέρει να αντιμετωπίσουμε ή τουλάχιστον να περιορίσουμε την εξάπλωση του φαινομένου.
Οι γονείς από την πλευρά τους θα πρέπει:
Να είναι εκτενώς ενημερωμένοι για την κοινωνική συμπεριφορά των παιδιών τους με στόχο να προληφθεί η όποια παραβατική συμπεριφορά.
Θα πρέπει να είναι σε συνεχή επικοινωνία με τους εκάστοτε εκπαιδευτικούς μόλις αντιληφθούν κάποια εκδήλωση συμπεριφοράς του παιδιού τους (είτε ως θυτή, είτε ως θύμα). Θα πρέπει να συζητούν με τα παιδιά τους καθημερινά και να τα ενθαρρύνουν να μοιράζονται μαζί τους τυχόν εμπειρίες σχολικού εκφοβισμού ακόμα και ως παρατηρητές
Είναι σαφές και κρίνεται απαραίτητο η επικοινωνία των γονέων με κάποιον ειδικό για παροχή βοήθειας σχετικά με τη διαχείριση και την αντιμετώπιση του φαινομένου εάν αυτό παρουσιαστεί. Η ενδοοικογενειακή ζωή επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη ψυχολογική κατάσταση των παιδιών και τη διαμορφώνει είτε ως παθητική είτε ως επιθετική, είναι λοιπόν ως ένα μεγάλο βαθμό στο χέρι της οικογένειας η διαμόρφωση του ψυχολογικού υπόβαθρου του παιδιού
Το σημαντικότερο όμως όλων των παραπάνω είναι οι ίδιοι οι γονείς πολύ πριν το σχολείο να προσφέρουν στα παιδιά τους την λεγόμενη «κοινωνική παιδεία» έτσι ώστε ποτέ να μην βρεθούν στη θέση του θύτη ή του θύματος. Τα παιδιά μιμούνται συμπεριφορές,μιμούνται πρότυπα,επαναλαμβάνουν κινήσεις,λέξεις,βλέμματα … Τα πρώτα πρότυπα που αντικρίζουν τα παιδιά είναι οι ίδιοι οι γονείς τους και το γενικότερο οικογενειακό περιβάλλον γύρω από αυτά. Οι ισορροπίες πρέπει αυστηρά να τηρούνται και μια λεπτή γραμμή χωρίζει τον μικρό μας «πρίγκιπα» από τον αυριανό «νταή» του σχολείου και το απλώς «ντροπαλό» αγόρι από το μεταγενέστερο θύμα.
Τα σχολεία έχουν ανάμεσα στους πολλούς άλλους ρόλους, να προετοιμάζουν και να παραδίδουν άρτιους πολίτες στην εκάστοτε κοινωνία στην οποία εντάσσονται). Ο σχολικός εκφοβισμός διακόπτει βίαια αυτό το παιδαγωγικό έργο του σχολείου, με αποτέλεσμα να «χαλάει» η αρτιότητα των μελλοντικών πολιτών μιας, οποιασδήποτε κοινωνίας. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος, που σύσσωμη η παγκόσμια παιδαγωγική επιστημονική κοινότητα, με την βοήθεια και των άλλων ανθρωποκεντρικών επιστημών, προσπαθεί τις τελευταίες δεκαετίες, να πολεμήσει επιθετικά το φαινόμενο της σχολικής βίας και του εκφοβισμού…