“Ευφυΐα είναι η ικανότητα προσαρμογής στην αλλαγή” Stephen Hawking
Η φύση της νοημοσύνης και η δομή της είναι ζητήματα που έχουν απασχολήσει πολλούς επιστήμονες. Μέχρι σήμερα δεν έχει διατυπωθεί, και ίσως δεν μπορεί να υπάρξει, ένας εντελώς σαφής ορισμός του τι
είναι η νοημοσύνη. Ενδεικτικά, μπορεί να λεχθεί ότι η νοημοσύνη είναι η ευφυΐα που μας βοηθά να μαθαίνουμε, να καταλαβαίνουμε και να διαχειριζόμαστε δύσκολες καταστάσεις. Στην επιστήμη της ψυχολογίας συνιστά το σύνολο των πνευματικών λειτουργιών που χρησιμοποιούμε για να αντιμετωπίσουμε νέες καταστάσεις και να λύσουμε προβλήματα, αξιοποιώντας προηγούμενες εμπειρίες.
Στην ελληνική γλώσσα, οι έννοιες «νοημοσύνη» και «ευφυΐα» παρουσιάζονται ως ταυτόσημες. Η ευφυΐα αφορά το σύνολο των λειτουργιών που επιτρέπουν στο άτομο να μαθαίνει και στη συνέχεια να αξιοποιεί τη γνώση για την αντιμετώπιση νέων προβλημάτων. Στη συνέχεια, οι μελετητές νεώτερων ψυχολόγων
πρόσθεσαν την έννοια της «μεταγνώσης», η οποία ορίστηκε ως η κατανόηση και ο έλεγχος των ατόμων σε διαδικασίες της σκέψης, όπως πραγματώνεται στη διάρκεια της επίλυσης προβλήματος, αιτιολόγησης
ή λήψης ορισμένων αποφάσεων. Επομένως, ευφυΐα είναι η ικανότητα αποτελεσματικής μάθησης και διαχείρισης του καινούριου.
Στον αντίποδα της παραδοσιακής θεώρησης ότι υπάρχει μία ενιαία ανθρώπινη σκέψη και γνώση, καθώς και ότι κάθε άτομο έχει μια μοναδική νοημοσύνη, η οποία μπορεί να μετρηθεί, βρίσκεται η θεωρία
των Πολλαπλών Τύπων Νοημοσύνης (ΠΤΝ), η οποία συνιστά την πιο φημισμένη πολυπαραγοντική θεωρία και παρουσιάστηκε ως κριτική των ψυχομετρικών μεθόδων του 19ου αιώνα. Η ανάπτυξη της εν λόγω θεωρίας αποστασιοποιείται και «αποκαθηλώνει» τις μέχρι τώρα αντιλήψεις αναφορικά με το ποιο άτομο θεωρείται ευφυές.
Θεμελιωτής και βασικός εκπρόσωπος της θεωρίας των ΠΤΝ, είναι ο καθηγητής ψυχολογίας του πανεπιστημίου Harvard, H. Gardner. Mε το βιβλίο του «Frames of minds» το 1983, επιχείρησε να αλλάξει αυτή την άποψη, ότι δηλαδή η νοημοσύνη είναι ενιαία και μετρήσιμη με IQ tests, υποστηρίζοντας ότι υπάρχουν τουλάχιστον 7 είδη νοημοσύνης, τα οποία διαθέτουν τα άτομα, ενώ το 1999 προσέθεσε και μία όγδοη (γίνεται λόγος πλέον για 9 τύπους νοημοσύνης, συμπεριλαμβανόμενης
και της συναισθηματικής). Ο ίδιος όρισε τη νοημοσύνη ως τη «βιοψυχολογική ικανότητα επεξεργασίας κι αξιοποίησης, τόσο των γνωστικών, όσο κι άλλων στοιχείων, τα οποία μπορούν να ενεργοποιηθούν σε ένα πολιτισμικό συγκείμενο για την επίλυση προβλημάτων και τη δημιουργία προϊόντων ή επιτευγμάτων που έχουν αξία σε μια δεδομένη κουλτούρα». Ισχυρίστηκε ότι πραγματεύεται την ικανότητα του να επιλύεις προβλήματα και να παράγεις αποτελέσματα σε οποιαδήποτε πλαίσιο υπό φυσιολογικές συνθήκες.
Πολλοί αναρωτιούνται για ποιον λόγο ο Gardner επιμένει να τις αποκαλεί νοημοσύνες και όχι ταλέντα ή δεξιότητες. Κατόπιν πολλαπλών μελετών του, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πρέπει να πληρούνται
ορισμένα κριτήρια για να θεωρηθεί μία ικανότητα – κλίση ως ευφυΐα.
Αυτά τα κριτήρια παρατίθενται παρακάτω:
1) Ενδεχόμενη απομόνωση από εγκεφαλική βλάβη: Έχει διαπιστωθεί σε περιπτώσεις εγκεφαλικού τραυματισμού ότι ορισμένες περιοχές μένουν ανεπηρέαστες. Για παράδειγμα, ορισμένα άτομα ενώ δεν
μπορούσαν να διαβάσουν και να γράψουν, μπορούσαν να επιλύουν μαθηματικά προβλήματα. Η εν λόγω παρατήρηση οδήγησε στην υπόθεση πως οι διάφορες συμβολικές λειτουργίες πηγάζουν από διαφορετικά κέντρα του εγκεφάλου.
2) Η ύπαρξη ατόμων ξεχωριστών ικανοτήτων: Δηλαδή κάποιοι άνθρωποι έχουν ένα είδος νοημοσύνης σε υψηλό επίπεδο, ενώ οι άλλες λειτουργούν σε χαμηλότερα.
3) Μια ξεχωριστή αναπτυξιακή ιστορία και ενός συνόλου από συγκεκριμένες δραστηριότητες – προϊόντα: Κάθε ευφυΐα αναπτύσσεται σε ένα ορισμένο πολιτισμικό πλαίσιο. Η γλωσσική ευφυΐα ολοκληρώνει την ανάπτυξη της στα πρώτα έτη της ζωής του ανθρώπου, ενώ η λογικομαθηματική στην πρώιμη εφηβική ηλικία.
4) Μια εξελικτική ιστορία: Κάθε ευφυΐα εξελίσσεται διαφορετικά, τόσο στον άνθρωπο, όσο και στα υπόλοιπα έμβια είδη.
5) Υποστήριξη από ψυχομετρικά ευρήματα: Παρόλο που ο Gardnerείναι κατά των σταθμισμένων tests, αναφέρει ότι συμπληρωματικά με τη θεωρία των ΠΤΝ μπορεί να γίνει χρήση τους για την υποστήριξη
της εκάστοτε έρευνας.
6) Υποστήριξη από πειραματικές ψυχολογικές εργασίες: Εμβαθύνοντας σε συγκεκριμένες ψυχολογικές μελέτες, μπορούμε να ανακαλύψουμε νοημοσύνες που λειτουργούν απομονωμένες η μία από την άλλη.
7) Μια αναγνωριστική κεντρική λειτουργία ή ένα σύνολο λειτουργιών: Κάθε ευφυΐα αποτελείται από ένα σύνολο βασικών λειτουργιών. Διαφορετικές είναι οι λειτουργίες που χαρακτηρίζουν μια ευφυΐα που
συνδέεται με ικανότητες για τον χειρισμό λέξεων, διαφορετικές με την ικανότητα προσανατολισμού στον χώρο, κ.τ.λ.
8) Ευκολία στην αποκωδικοποίηση συστήματος συμβόλων: Ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες που διαχωρίζει τους ανθρώπους από τα άλλα έμβια όντα είναι η ικανότητα δημιουργίας χρήσης και
αποκωδικοποίησης ενός συστήματος συμβόλων. Τέτοια σύμβολα είναι: οι λέξεις, τα ιδεογράμματα, οι μουσικές νότες, κ.ά.
Θεωρήσεις των ΠΤΝ
– Κάθε άνθρωπος κατέχει όλους τους τύπους νοημοσύνης. Η κατάταξη αυτή των δυνάμεων και αδυναμιών είναι τυχαία και καθιστά το άτομο διαφορετικό και μοναδικό, με αποτέλεσμα κάθε τάξη να κατέχει μια ποικιλότητα στη σκέψη του.
– Οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να αναπτύξουν κάθε νοημοσύνη σε ένα ικανοποιητικό επίπεδο. Με την ενθάρρυνση και την κατάλληλη καθοδήγηση το κάθε άτομο δύναται να αναπτύξει τις νοημοσύνες του.
– Οι νοημοσύνες συνήθως συλλειτουργούν με περίπου είκοσι τρόπους. Συνεργάζονται και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.
– Υπάρχουν πάρα πολλοί τρόποι για να είσαι ευφυής σε κάθε κατηγορία. Καμία νοημοσύνη δεν μπορεί να υποστηριχθεί από μόνη της. Ένεκα των γενετικών καταβολών και του περιβάλλοντος, δεν είναι εφικτό να υπάρξουν ούτε δύο άνθρωποι, οι οποίοι να διαθέτουν το ίδιο προφίλ νοημοσύνης, καθώς οι εμπειρίες που έχουν είναι ανόμοιες και η νοημοσύνη τους διαρκώς μεταβάλλεται και εξελίσσεται.
Μοντέλα Πολλαπλών Τύπων Νοημοσύνης
Δεδομένης της διαφορετικότητας και της μοναδικότητας κάθε ανθρώπου, μια τέτοια θεωρία μοιάζει να έχει κάποια λογική βάση. Ο κάθε άνθρωπος σκέφτεται και αντιλαμβάνεται τον κόσμο με διαφορετικό
τρόπο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υπάρχει ο σωστός και ο λάθος τρόπος. Η διαφορετικότητα αυτή οφείλεται στον συνδυασμό των γενετικών μας καταβολών και του περιβάλλοντος στο οποίο μεγαλώνουμε και δραστηριοποιούμαστε.
«Δεν υπάρχουν ούτε δύο άνθρωποι στον κόσμο που να βλέπουν τη ζωή με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, Johann Wolfgang Goethe»
Σύμφωνα με την πληθώρα των ικανοτήτων του ατόμου, ο Gardner διατύπωσε τη θεωρία του, η οποία αναφέρεται όχι μόνο στις βασικές (γλωσσικές και λογικομαθηματικές) ικανότητες, αλλά σε ένα ευρύτερο πλαίσιο αυτών. Έτσι λοιπόν, εισήγαγε τις εξής 8 νοημοσύνες:
1) Γλωσσική Νοημοσύνη: Η ικανότητα να χρησιμοποιεί κανείς τη γλώσσα καλά για να εκφραστεί. Σημαντικοί τομείς στους οποίους τα άτομα με ανεπτυγμένη τη γλωσσική νοημοσύνη επιδίδονται είναι η
φωνολογία και το συντακτικό. Αναλυτικότερα, με βάση τους τομείς αυτούς ως κύριες λειτουργίες της γλώσσας μπορούν να θεωρηθούν η ευαισθησία στο νόημα των λέξεων, όταν το άτομο εκτιμά τις λεπτές αποχρώσεις μεταξύ των νοημάτων, η ευαισθησία στη σειρά μεταξύ των λέξεων, δηλαδή η ικανότητα να ακολουθεί το άτομο τους γραμματικούς κανόνες και τέλος η ευαισθησία στον ήχο και το μέτρο των λέξεων. Τέλος, ως γλωσσική νοημοσύνη μπορεί να οριστεί η ικανότητα να σκεφτόμαστε με λέξεις και να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα.
2) Λογικομαθηματική Νοημοσύνη: Αφορά στο κατά πόσο τα άτομα είναι σε θέση να λύνουν προβλήματα και να επιδίδονται σε επαγωγικούς αλλά και παραγωγικούς συλλογισμούς. Άτομα με ανεπτυγμένη τη συγκεκριμένη νοημοσύνη μπορούν να κατανοήσουν αφηρημένες σχέσεις μαθηματικής λογικής, την επιστημονική σκέψη, πειράματα, κ.ά. Μάλιστα, μπορεί να οριστεί ως η ικανότητα να πραγματοποιούμε σύνθετες αριθμητικές πράξεις. Επιπροσθέτως, σε αυτήν συγκαταλέγονται και η ικανότητα των ατόμων να αναγνωρίζουν πρόσωπα, να εργάζονται με γεωμετρικά σχήματα και να συνδέουν διαφορετικά κομμάτια πληροφοριών.
3) Σωματική/Κιναισθητική Νοημοσύνη: Η ικανότητα να ελέγχει κανείς τις σωματικές του κινήσεις και να χειρίζεται αντικείμενα με δεξιοτεχνία, να χρησιμοποιεί δηλαδή το σώμα του για λειτουργικούς σκοπούς ή για να εκφράσει συναισθήματα, ιδέες, κ.ά. Ίσως, να αντιστοιχεί και στην ικανότητα του ατόμου να είναι φυσικά επιδέξιο.
4) Χωρική Νοημοσύνη: Η ικανότητα των ατόμων να αντιλαμβάνονται τον οπτικό κόσμο με μεγάλη ακρίβεια και να εκτελούν μετασχηματισμούς και τροποποιήσεις στην αρχική αντίληψη των πραγμάτων. Τα άτομα με ανεπτυγμένη τη νοημοσύνη του χώρου είναι σε θέση να επαναδημιουργούν όψεις της οπτικής εμπειρίας ακόμη και σε συνθήκες απουσίας των σχετικών φυσικών ερεθισμάτων. Μάλιστα, έχει υποστηριχθεί ότι η οπτική νοημοσύνη ισούται με την ικανότητα να σκεπτόμαστε τρισδιάστατα.
5) Διαπροσωπική/Κοινωνική Νοημοσύνη: Η ικανότητα να καταλαβαίνουμε τους άλλους και να συνεργαζόμαστε μαζί τους. Ιδιαίτερα χρήσιμη ιδιότητα, η οποία στρέφεται «προς τα έξω» στα άλλα άτομα. Η βασική λειτουργία της νοημοσύνης αυτής είναι το να παρατηρούμε και να κάνουμε διακρίσεις στα άλλα άτομα κυρίως μεταξύ των διαθέσεων, της ιδιοσυγκρασίας, των κινήτρων και των προθέσεων τους. Ορίζεται επίσης και ως η ικανότητα να κατανοούμε και να αλληλεπιδρούμε αποτελεσματικά με τα άλλα άτομα.
6) Μουσική Νοημοσύνη: Τύπος νοημοσύνης που αναφέρεται στην ικανότητα που έχουν άτομα ευαίσθητα στους ήχους, στις μελωδίες, στους τόνους και στους ρυθμούς της μουσικής. Τα άτομα αυτά
μπορούν να τραγουδούν, να κινούνται με ρυθμό και να κάνουν επεξεργασία πληροφοριών με τη μουσική.
7) Ενδοπροσωπική Νοημοσύνη: Με την κατοχή της, τα άτομα είναι σε θέση να γνωρίζουν τον εαυτό τους. Ο τύπος νοημοσύνης αυτός καθιστά το άτομο ικανό να έχει μία σαφή εικόνα των δυνάμεων και
των αδυναμιών του, των κινήτρων, των διαθέσεων και των επιθυμιών του. Σε αυτό τον τύπο νοημοσύνης εντάσσεται και η αυτοεκτίμηση, η ικανότητα για το «γνώθι σαυτόν», ο αυτοέλεγχος και η αυτοπειθαρχία.
8) Οικολογική Νοημοσύνη: Συναντάται και ως «Φυσιογνωστική»νοημοσύνη. Τα άτομα με ανεπτυγμένη την εν λόγω νοημοσύνη, έχουν την ικανότητα της επιτυχούς αναγνώρισης και ταξινόμησης μεγάλου μέρους έμβιων όντων, είτε χλωρίδας, είτε πανίδας. Επίσης, είναι ικανά να φροντίζουν έμβια όντα και να λειτουργούν άνετα στον κόσμο των οργανισμών.
9) Συναισθηματική Νοημοσύνη: Πέραν των οχτώ ΤΝ, ο Gardnerεισήγαγε μία ακόμη νοημοσύνη, τη συναισθηματική, η οποία έγινε γνωστή από τον D. Goleman, το 1996. Ορίζεται και ως η νοημοσύνη της καρδιάς, όπου ο λογικός νους καταστρατηγείται από τον συγκινησιακό. Η συναισθηματική νοημοσύνη δεν θέτει σε προτεραιότητα τις πνευματικές ικανότητες των ανθρώπων, αλλά τη νοημοσύνη των συναισθημάτων. Θεωρείται ανώτερη ικανότητα από την οποία εξαρτάται το πόσο καλά μπορεί κάποιος να αξιοποιήσει τις ικανότητες του, να καταβάλλει το μέγιστο δυνατό των δυνατοτήτων του που διαθέτει και να είναι δημιουργικός. Να ολοκληρώνει τους στόχους του και να επιτυγχάνει στους τομείς της ζωής του, όπως το επάγγελμα του και τις κοινωνικές του επαφές. Να κατανοεί τα αισθήματα των άλλων και να χειρίζεται αποδοτικά τις σχέσεις του μαζί τους. Ο άνθρωπος με ανεπτυγμένη τη συναισθηματική
νοημοσύνη είναι ικανός να γνωρίζει τι αισθάνεται ακριβώς κι επιπρόσθετα να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του. Για να μπορέσει κάποιος να χειριστεί με λειτουργικό τρόπο τα συναισθήματά του θα
πρέπει απαραιτήτως να διαθέτει γνώση και έλεγχο των συναισθημάτων και των κινήτρων του, καθώς και κατανόηση και ικανότητα χειρισμού των σχέσεων του.
Οι βασικοί τομείς της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι:
– Γνώση των συναισθημάτων: Η ικανότητα να αναγνωρίζεται ένα συναίσθημα όταν αυτό προκαλείται. Η αυτοεπίγνωση και η αυτοκατανόηση.
– Έλεγχος των συναισθημάτων: ικανότητα να ελέγχεται και να χειραγωγείται ένα συναίσθημα με τρόπο κατάλληλο μία δεδομένη στιγμή. Οικοδομείται και στηρίζεται στην αυτοεπίγνωση. Άνθρωποι που διαθέτουν σε μικρό βαθμό αυτή την ικανότητα ή τη στερούνται, πολλές φορές έρχονται αντιμέτωποι με την κατάθλιψη, με αρνητικά συναισθήματα, φόβους και εκνευρισμούς. Στον αντίποδα, όσοι την έχουν καλλιεργήσει σε μεγάλο βαθμό μπορούν ευκολότερα να επωφελούνται από αυτή προχωρώντας και προοδεύοντας σε διάφορους τομείς της ζωής τους.
– Εύρεση κινήτρων: Η ικανότητα του ανθρώπου να ανακαλύπτει κίνητρα για τον εαυτό του, να προετοιμάζεται συνεχώς για νέες υψηλότερες επιδόσεις και να νιώθει ενθουσιασμό για καινούρια πράγματα. Θεωρείται σημαντικό εφόδιο όταν εμφανίζονται δυσκολίες στη ζωή του. Αν ο άνθρωπος είναι δημιουργικός και διατηρεί την αυτοκυριαρχία του, τείνει να είναι παραγωγικός κι αποτελεσματικός με ό,τι συναντήσει στην καθημερινότητά του.
– Κατανόηση των συναισθημάτων των άλλων: Συναντάται και με τον όρο «ενσυναίσθηση». Η ικανότητα του ανθρώπου να κατανοεί τα πιστεύω και τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων. Να μπαίνει στη θέση τους και με τον τρόπο αυτό να οικοδομεί καλύτερες σχέσεις.
– Χειρισμός των σχέσεων: Η ικανότητα του χειρισμού των συναισθημάτων των άλλων ανθρώπων – η ικανότητα επικοινωνίας, την οποία κανείς μπορεί να εξασκήσει, να ακούει με προσοχή τους συνομιλητές του και να εκφράζεται ο ίδιος καθαρά και κατανοητά.
Ιωακείμ Έλενα,
Παιδαγωγός – Ειδική Παιδαγωγός ΜS
