Πώς αντιλαμβάνονται τα παιδιά τον εαυτό τους; Ποιά η έννοια του εαυτού; Ποιοί παράγοντες επηρεάζουν την εικόνα που έχουμε δημιουργήσει για τον εαυτό μας; Ποιά η έννοια της αυτοαντίληψης; Πώς συνδέεται με την έννοια της αυτοεκτίμησης στα παιδιά; Πώς μπορεί η αυτοαντίληψη και η αυτοεκτίμηση να επηρεάσουν τις σχολικές επιδόσεις;
Τα παραπάνω είναι μερικά από τα ερωτήματα τα οποία θα μας απασχολήσουν στο παρόν άρθρο ως βασικές έννοιες της Εξελικτικής Ψυχολογίας.
Αρχικά για να μπορέσουμε να εμβαθύνουμε στη ανάλυση των επιδιωκόμενων εννοιών ”αυτοαντίληψη” και ”αυτοεκτίμηση” κρίνεται απαραίτητο να ορίσουμε πρωτίστως την έννοια του εαυτού.
Ως γενικός ορισμός ο εαυτός αποτελεί την εικόνα του ατόμου για τον εαυτό του και ο τρόπος που τον αντιλαμβάνεται.(Piaget)
Ειδικότερα η έννοια του εαυτού είναι μια πολυσύνθετη και πολυδιάστατη κατασκευή με σημαντική οντότητα στις επιστήμες της Ψυχολογίας και της Εκπαίδευσης με καθοριστικό ρόλο στην ανθρώπινη συμπεριφορά και προσωπικότητα. Στην έννοια του εαυτού εμπίπτουν το άτομο και οι στόχοι του, το άτομο και οι πράξεις του στο παρελθόν, η αξιολόγηση των πραχθέντων από το άτομο και τον κοινωνικό περίγυρο, οι μελλοντικοί στόχοι και η αξιολόγηση πιθανής επίτευξής τους και ηδημιουργία ενός ιδανικού εαυτού τόσο από τους άλλους όσο και από το ίδιο το άτομο.
Η έννοια του εαυτού δείχνει να διαχωρίζεται στο ΕΓΩ και το ΕΜΕΝΑ.(James,Lewis)
– Εγω (Υπαρξιακός εαυτός, Υποκείμενο). Σαφής διάκριση από τα άλλα άτομα. Δρω, σκέφτομαι, αποφασίζω.
– Εμένα (Κατηγορικός εαυτός, Αντικείμενο). Αποτελεί σειρά διεργασιών μέσω των οποίων ο εαυτός ορίζεται και αναγνωρίζεται (φύλο, ηλικία, ικανότητες).
Κύριες εκφάνσεις της έννοιας του εαυτού:Αυτοαντίληψη
– Αυτοεκτίμηση
– Αυτεπάρκεια
– Η εικόνα που σχηματίζει το άτομο για τις ικανότητες του μέσα από τα μάτια των υπολοίπων.
Κύρια χαρακτηριστικά της έννοιας του εαυτού τα οποία θα προωθήσουν μεταγενέστερα την ανάπτυξη της μελέτης μας είναι τα εξής σύμφωνα με τον Higgins:
– Πραγματικός εαυτός ονομάζεται το σύνολο των ιδιοτήτων που αποδίδει το ίδιο το άτομο στον εαυτό του.
– Ιδανικός εαυτός ονομάζεται το σύνολο των ιδιοτήτων που επιλέγει και διαμορφώνει το άτομο.
– Δεοντικός εαυτός ονομάζεται το σύνολο των πραγμάτων που επιδιώκουν οι άλλοι από το άτομο.
– Η απόκλιση ανάμεσα σε πραγματικό και ιδανικό εαυτό έχει παρατηρηθεί ότι οδηγεί το άτομο σε θλίψη και αποθάρρυνση.
– Η απόκλιση ανάμεσα σε πραγματικό και δεοντικό εαυτό οδηγεί το άτομο σε άγχος, φόβο και ψυχική ταραχή.
– Η απόκλιση ανάμεσα σε πραγματικό και μη επιθυμητό εαυτό οδηγεί σε αισθήματα ευχαρίστησης για το άτομο.
Η έννοια της αυτοαντίληψης:
Ορίζεται ως το σύνολο των πεποιθήσεων, απόψεων και στάσεων που διαμορφώνει το άτομο για τον εαυτό του. Αποτελεί μια γνωστική περιγραφική πλευρά του εαυτού. (Burns)
Η αυτοαντίληψη του ατόμου ταξινομείται σε τρεις κύριους πυλώνες:
– Προσωπική αυτοαντίληψη: Τι εικόνα έχω για τον εαυτό μου.
– Κοινωνική αυτοαντίληψη: Η γνώμη του ατόμου για το πώς το βλέπουν οι άλλοι.
– Ιδανική αυτοαντίληψη: Η γνώμη που θα ήθελε το άτομο να έχυν για αυτό οι άλλοι.
Εξελικτική πορεία της αυτοαντίληψης:
– Βρεφική Ηλικία
Τα βρέφη 8-12 μηνών δεν μπορούν να διαχωρίσουν τον εαυτό τους από του γύρω και δει από την μητέρα τους.
– Προσχολική Ηλικία
Την περίοδο αυτή τα παιδιά αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους μόνο σωματικά και μόνο με τα εμφανή τους χαρακτηριστικά.-
– Σχολική Ηλικία
Στο σημείο αυτό με την ένταξη του παιδιού στο δημοτικό σχολείο ξεκινά η διαμόρφωση του πολυδιάστατου χαρακτήρα της αυτοαντίληψης. Αρχικά τα παιδιά είναι σε θέση να εντοπίσουν χαρακτηριστικά του χαρακτήρα τους (αληθινός, φιλικός) ενώ μετά την ηλικία των 8 ετών μπορούν να εντοπίσουν και συναισθήματα.
– Εφηβεία
Στο στάδιο αυτό πλέον τα παιδιά έχουν μια οργανωμένη εικόνα για τον εαυτό τους σε ψυχοσυναισθηματικό επίπεδο αλλά και σε εξωτερικό/εμφανισιακό .Στο τέλος της περιόδου αυτής η εικόνα αυτή γίνεται ακόμα πιο συμπαγής και στηρίζεται στη βάση των προσωπικών επιλογών του ατόμου.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο πολυδιάστατος χαρακτήρας της αυτοαντίληψης εδραιώνεται και από το γεγονός ότι ένα άτομο μπορεί να έχει θετική ή αρνητική ειικόνα για τον εαυτό του ταυτόχρονα σε ποικίλα ζητήματα ανάλογα με τους ρόλους που διαδραματίζει το ίδιο στα εκάστοτε χρονικά πλαίσια.
Παράγοντες που επηρεάζουν την αυτοαντίληψη του παιδιού:
– Οικογένεια
Η εικόνα που έχουν οι γονείς για τα παιδιά τους και ειδικά η μητέρα επηρεάζει την αυτοαντίληψη που θα αναπτυχθεί στο παιδί. Έχει παρατηρηθεί ότι γονείς που έχουν την ίδια εικόνα για τα παιδιά τους βοηθούν τα παιδιά να αναπτύξουν ισχυρότερη αυτοαντίληψη.
– Το σχολείο (Ακαδημαϊκή Αυτοαντίληψη)
Λόγω της διαρκούς σύγκρισης και αξιολόγησης η οποία πραγματοποιείται κατά τη σχολική διαδικασία είναι εμφανής η διαμόρφωση της αυτοαντίληψης θετικά ή αρνητικά στο σημείο αυτό. Επίσης καθοριστικό ρόλο διαδραματίζει και η σχολική επίδοση η οποία (δυστυχώς) γίνεται εικόνα στο παιδί μέσω των βαθμών και τείνει να αυξάνει η να μειώνει την αυτοεικόνα των μαθητών.
– Κοινωνικό Πλαίσιο (Σημαντικοί Άλλοι)
Το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο όπως επίσης και το φύλο του ατόμου είναι καθοριστικής σημασίας παράγοντες για την διαμόρφωση των αξιών και των πεποιθήσεων του ατόμου μέσα στην κοινωνική ομάδα που ανήκει άρα και στο ίδιο και επηρεάζουν καταλυτικά την αυτοαντίληψη.
– Εξωγενείς Παράγοντες
Η εξωτερική εμφάνιση του ατόμου καθώς και σημαντικά γεγονότα που έχουν συμβεί στη ζωή του δείχνουν να καθορίζουν την αυτοαντίληψη από την πρώιμη παιδική ηλικία.
Συμπερασματικά η αυτοαντίληψη είναι μια διεργασία η οποία αναπτύσσεται στα παιδιά από την βρεφική ηλικία και διαμορφώνεται μέσα από τις γνώμες και τα μάτια κυρίως των «σημαντικών άλλων» (γονείς, εκπαιδευτικούς, συνομηλίκους). H αυτοαντίληψη οργανώνεται και τείνει να είναι σταθερή. Οι βασικές αντιλήψεις του ατόμου για τον εαυτό του είναι σταθερές και συμπαγείς. Η αυτοαντίληψη είναι μια δυναμική έννοια η οποία είναι ενεργή μόνιμα στο μυαλό των ατόμων και καθοδηγεί την συμπεριφορά και τις επιλογές τους.
«Κανείς δεν γεννιέται έχοντας έμφυτη την εικόνα για τον εαυτό του γιατί πολύ απλά δεν μπορεί να τον δει εκτενώς» Lewis
Ακαδημαϊκή Αυτοαντίληψη και σχολική επίδοση.
Αφού μελετήσαμε και γνωρίσαμε κάποια σημαντικά στοιχεία για την έννοια του εαυτού και την διαμόρφωση της αυτοαντίληψης είμαστε σε θέση να προχωρήσουμε στο ζήτημα της ακαδημαϊκής αυτοαντίληψης και τη συμβολή της στην σχολική επίδοση των παιδιών.
Αρχικά έχει αποδειχτεί έπειτα από κλινικές μελέτες σε σχολεία και πανεπιστήμια τόσο της Ευρώπης αλλά κυρίως της Αμερικής ότι παιδιά με ισχυρότερη ακαδημαϊκή αυτοαντίληψη παρουσιάζουν υψηλότερες σχολικές επιδόσεις.
Πως διαμορφώνεται η Ακαδημαϊκή Αυτοαντίληψη:
– Επίδοση στο σχολείο
Βασίζεται τόσο σε πραγματικά στοιχεία (γνωστικές δεξιότητες, ταλέντα) όσο και στην καταβαλλόμενη προσπάθεια του μαθητή.
– Επίδραση των εκπαιδευτικών
Η στάση και οι πεποιθήσεις των εκπαιδευτικών επηρεάζουν την αυτοαντίληψη των μαθητών. (Αξιολόγηση, σχόλια , αυτοεκπληρούμενη προφητεία.)
– Κοινωνικές Συγκρίσεις
Οι μαθητές τείνουν να συγκρίνουν τον εαυτό τους με συνομηλίκους και έτσι να διαμορφώνουν την ακαδημαϊκή τους αυτοαντίληψη γεγονός όμως είναι ότι τα παιδιά συνηθίζουν να συγκρίνουν τον εαυτό τους με παιδιά κατώτερης σχολικής επίδοσης για λόγους προστασίας της εικόνας τους.
– Επίδραση Γονέων
Όπως οι εκπαιδευτικοί έτσι και οι γονείς με τον ίδιο τρόπο επηρεάζουν την αυτοαντίληψη και στο σχολικό πλαίσιο (στάση, απόψεις, λανθασμένα συμπεράσματα, υπερεκτίμηση δυνατοτήτων).
Εκπαιδευτικές Παρεμβάσεις για την ενίσχυση της Ακαδημαϊκής Αυτοαντίληψης:
Οι εκπαιδευτικοί μπορούν:Να δημιουργούν κλίμα αποδοχής στην τάξη ανεξάρτητα με την σχολική επίδοση.
– Να διαμορφώνουν προσδοκίες επιτυχίας στα παιδιά.
– Να θέτουν ρεαλιστικούς στόχους ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο βρίσκονται.
– Να περιορίζουν τον ανταγωνισμό και τις αναφορές στη σχολική επίδοση.
– Να αποφεύγουν τους υπερβολικούς επαίνους όπου δε χρειάζονται διότι αν δεν είναι ρεαλιστικοί θα έρθει αντιμέτωπος με αυτούς το παιδί στο μέλλον.
Οι γονείς μπορούν: Να έχουν ρόλο επικουρικό στη σχολική διαδικασία και να μην εμπλέκονται άμεσα σε αυτή.
– Να κρίνουν τα παιδιά τους ρεαλιστικά.
– Να κρίνουν τα παιδιά τους με βάση όλους τους τομείς της γνωστικής διαδικασίας και όχι μόνο με τα συνήθη αντικείμενα (όχι μόνο γλώσσα, μαθηματικά αλλά και εικαστικά, γυμναστική π.χ.)
– Να αποφεύγουν τις συγκρίσεις είτε με μέλη της οικογένειας είτε με εξωτερικά άτομα.
– Να παρέχουν στα παιδιά στήριξη στην σχολική διαδικασία αλλά και αυτονομία.
Ως αυτοεκτίμηση ορίζεται ως η σφαιρική εικόνα που έχει κάποιος για την αξία του ως άτομο (Burns). Αφορά τη συναισθηματική πλευρά του εαυτού και τον βαθμό ικανοποίησης του ατόμου από τα χαρακτηριστικά τα οποία αναγνωρίζει από τον ίδιο.
Ειδοποιός διαφορά της αυτοαντίληψης με την αυτοεκτίμηση έγκειται στο συναισθηματικό κομμάτι που ενέχει η αυτοεκτίμηση συγκριτικά με το γνωστικό και συμπαγές χαρακτήρα της αυτοαντίληψης.
Αυτοαντίληψη: Τί γνωρίζω για τον εαυτό μου;
Αυτοεκτιμήση: Πώς αισθάνομαι για κάθε γνώρισμα του εαυτού μου;
Γενικότερα η αυτοεκτίμηση περιλαμβάνει τα βασικά συναισθήματα της αυτοαποδοχής, της αυταρέσκειας και απεικονίζει τη σχέση ανάμεσα σε ιδανικό εαυτό και πραγματικό εαυτό. Στο τέλος της εφηβείας διαφαίνεται να υπάρχει μια σταθερή πεποίθηση για την αυτοεκτίμηση σε κάθε άτομο η οποία αυξάνεται στην ενήλικη ζωή.
Σύμφωνα με ειδικούς ψυχολόγους αναπτυξιολόγους η αυτοεκτίμηση μπορεί να επηρεαστεί από τις φιλοδοξίες του ατόμου σε συγκεκριμένα ζητήματα σε σχέση με τις υποκειμενικές αξιολογήσεις σχετικά με την επίτευξη τους (τι θέλω να πετύχω – τι νομίζω ότι θα πετύχω – τι τελικά συμβαίνει).
Άτομα με υψηλή αυτοεκτίμηση:
- Αποδέχονται τον πραγματικό εαυτό τους.
- Παρουσιάζουν ψυχική ισορροπία.
- Παρουσιάζουν υψηλότερα επίπεδα αισιοδοξίας.
- Υποκύπτουν δυσκολότερα σε πιέσεις (Πολύ σημαντικό για τα ΠΑΙΔΙΑ. Γιατι;)
Άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση:
- Βρίσκονται σε διάσταση με τον πραγματικό εαυτό τους
- Δέχονται άκριτα συμβουλές και πιέσεις από τον κοινωνικό τους περίγυρο.
Οι προσδοκίες των εκπαιδευτικών επηρεάζουν την αυτοεκτίμηση των παιδιών!
Οι εκπαιδευτικοί ως «σημαντικοί άλλοι» στην ζωή των παιδιών σχολικής και προσχολικής ηλικίας φαίνονται να επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την αυτοεκτίμηση των μαθητών μέσα από έναν τομέα ο οποίος δεν είναι και τόσο εμφανής με την πρώτη ματιά.
Έτσι λοιπόν το τι πιστεύουν και το τι αναμένουν οι εκπαιδευτικοί από έναν μαθητή επηρεάζουν:
- Την συμπεριφορά του εκπαιδευτικού απέναντι στον μαθητή
- Την συμπεριφορά του μαθητή απέναντι στον εκπαιδευτικό και απέναντι στη γνωστική διαδικασία ως σχέση αλληλεπίδρασης με την συμπεριφορά του εκπαιδευτικού.
- Το κατηγορικό κομμάτι της έννοιας του εαυτού των μαθητών (Εμένα)
- Μέσα από την αυτοεκπλήρουμενη προφητεία.
Φαινόμενο με ψυχολογική υπόσταση κατά το οποίο η απόδοση ενός μαθητή επηρεάζεται από την εικόνα που έχει ο εκπαιδευτικός για τις δυνατότητες του μαθητή. Αποτελεί μια πρόβλεψη η οποία πραγματοποιείται ασυνείδητα απόρροια πολλών παραγόντων και τείνει να πραγματοποιηθεί συνειδητά πλέον.
(Σημείωση: Η αυτοεκπληρούμενη προφητεία έχει πολλές εφαρμογές στη ζωή του ανθρώπου στον παρόν σημείο αναφέρεται αυτή της σχολικής ζωής.)
Μεταδίδοντας θετικές προσδοκίες οι εκπαιδευτικοί μπορούν να επηρεάσουν την αυτοεκτίμηση των μαθητών τους!
- Μεγαλύτερος χρόνος αναμονής των απαντήσεων.
- Αποφυγή άσκοπων συγκρίσεων κοινωνικού και γνωστικού περιεχομένου.
- Ίση μεταχείριση και διαχείριση των μαθητών.
- Αξιολόγηση ρεαλιστικών στόχων.
«Όταν οι εκπαιδευτικοί πιστεύουν στις δυνατότητες των μαθητών τους γίνονται οι μεγαλύτεροι σύμμαχοι τους στην ανάπτυξη όλων των πτυχών της προσωπικότητάς τους»
Οι γονείς είναι οι πρώτοι δάσκαλοι των παιδιών!
Οι γονείς πρέπει:
- Να αποδέχονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των παιδιών τους είτε εξωτερικά είτε εσωτερικά.
- Να αποφεύγουν συγκρίσεις, επικρίσεις και άσκοπους επαίνους κοινωνικού και γνωστικού χαρακτήρα και κυρίως σε τομείς για τους οποίους δεν ευθύνονται τα παιδιά (π.χ. σωματικά χαρακτηριστικά).
- Να ενισχύουν τομείς της προσωπικότητας των παιδιών οι οποίοι δεν αξιολογούνται καθημερινά από το σχολείο και δεν είναι ευρέως κοινωνικά αξιολογήσιμοι όπως: καλλιτεχνικές ή αθλητικές κλίσεις.
- Να αξιολογούν και να επαινούν την προσπάθεια συγκριτικά με το αποτέλεσμα.
Σημαντικά ευρήματα από κλινικές μελέτες σε σχέση με την αυτοεκτίμηση (Rosenberg):
Παιδική ηλικία: Αγόρια και κορίτσια παρουσιάζουν εξίσου υψηλή αυτοεκτίμηση.
Εφηβεία: Τα κορίτσια παρουσιάζουν πτωτική πορεία.
Ενήλικη ζωή: Η αυτοεκτίμηση αυξάνεται σταθερά και στα δύο φύλα.
Τρίτη ηλικία: Η αυτοεκτίμηση μειώνεται κατακόρυφα.
Κλείνοντας αξίζει να επισημάνουμε την κυκλική σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις έννοιες που μελετήσαμε: ένα άτομο με υψηλό επίπεδο αυτοαντίληψης παρουσιάζει αυξημένες πιθανότητες παρουσίασης αισθήματος υψηλής αυτοεκτίμησης, με την αύξηση να είναι ανάλογη με το επίπεδο της αυτοαντίληψης για το εκάστοτε θέμα που ενδιαφέρει το άτομο. Το επίπεδο αυτοαντίληψης παρόλα αυτά, διαμορφώνεται από την έννοια του εαυτού και έτσι συμπληρώνεται μια σχέση αλληλεπίδρασης και αλληλουχίας ανάμεσα στις έννοιες.
«Μάθε στους ανθρώπους να αγωνίζονται για να γνωρίσουν τον εαυτό τους» – Πλάτωνας
Πτυχιούχος Παιδαγωγός με Ειδικές σπουδές στην Προπονητική και στη Σχολική Φυσική Αγωγή – Υπεύθυνος προγραμμάτων και δραστηριοτήτων των ΚΔΑΠ ”Μεγαλώνουμε Μαζί”
